Een dik jaar geleden publiceerde ik hier mijn eerste post die vooral ging over de door mij uitgevoerde restauratie van mijn Seiko uit de jaren zeventig en wat me dat allemaal had gebracht. Daarna volgde nog vele boeken, speuren op het Internet en hier op het forum, uurwerken, dieptepunten en gelukkig nog veel meer hoogtepunten.
Een van mijn uitdagingen voor de 2e helft van dit jaar was de chronograaf. Ik heb zelf een aantal chronografen met Landeron uurwerk dus dat werd de eerste keuze. Na wederom veel lezen, speuren en ervaren wil ik hier mijn ervaringen met jullie delen. Ik zou zeggen ga ervoor zitten 
en laat de pop-corn aanrukken. Ik ben eerder Engels gewend dan Nederlands dus sommige onderdeel benamingen komen mij wat vreemd over. Als ik niet helemaal consistent ben (rad vs. wiel) dan hoop ik dat je daar overheen leest. Ongetwijfeld ben ik hier en daar details vergeten te vermelden en een typefout over het hoofd gezien.
De chronograaf
Een chronograaf is een tijdmeter die het meten van tijdsintervallen mogelijk maakt. Afhankelijk van de schaal op de wijzerplaat komt hier een bruikbaar resultaat uit. Snelheid, eitje perfect zachtgekookt , de naderende 3 minuten limiet voor internationale telefoongesprekken in de jaren 60 of het aantal frames per seconde in de filmindustrie en nog veel meer. Soms in combinatie met een draaibare buitenring waardoor er ook berekeningen mogelijk gemaakt worden.
Het chronograaf mechanisme is feitelijk een extra complicatie net als de datum bovenop een uurwerk. Soms is deze complicatie letterlijk een extra, separate, module bovenop een standaard uurwerk. Denk hierbij aan de modules gemaakt door Dubois-Dupraz die je bijvoorbeeld aantreft in de Steinhart Ocean One Vintage chronograaf (ETA2824 met DD2020). Soms is de aanwezigheid van een dergelijke module aan de buitenkant zichtbaar omdat pushers en opwinder niet in een hartlijn liggen. In de nadere gevallen is de chronograaf module een geĂŻntegreerde complicatie bovenop een uurwerk (Landeron, Valjoux, Venus enz.)
De vroege 20e eeuw chronografen maakten gebruik van een zogenaamd kolomwiel, die zijn nu zeer gewild als collectors item, Landeron maakte een dergelijk uurwerk met caliber 39. De grote doorbraak kwam met de introductie van het Landeron 48 serie chronograaf uurwerk in de jaren 30. Deze had geen (relatief) kostbaar kolomwiel constructie nodig en maakte daardoor de chronograaf bereikbaar voor een groter publiek. Misschien wel de “Android” van zijn tijd. Volgens Ranfft zijn er tussen 1937 en 1970 circa 3,5 miljoen Landeron caliber varianten geproduceerd.
Landeron 51
De Coresa Landeron 51 die hieronder in de spotlight komt was helaas uit huis gezet door een goudenhuisjesmelker en leidde daarna een eenzaam niet langer geliefd leven. Hij(zij?) kwam in mijn bezit als “niet werkend” met losse opwindas maar wel compleet met inbouwringen. Op het internet gaan dergelijke uurwerken voor prijzen tussen de 70 en 100 euro.
Het uurwerk zag er grijs uit, de opwindas ging er niet meer in maar er zat wel enige beweging in het balanswiel.
Probleem met “niet werkend” kan natuurlijk van alles zijn maar vaak zijn tap-assen van balans of anker afgebroken bij deze oude uurwerken. Hoewel er her en der nog wel onderdelen te krijgen zijn blijken ze vaak schreeuwend duur. Wees gewaarschuwd als je hieraan gaat beginnen; het kan een money pit 
worden.
Na demontage van de wijzers en wijzerplaat lukte het om de opwind as er weer in te krijgen en het opwinden lukte. Balans verwijderd, geĂŻnspecteerd, tap-assen compleet (!) kort gereinigd in aansteker benzine en de werking van het anker gecontroleerd.
Daarna balans teruggeplaatst en heel terughoudend ging het horloge te lopen met een amplitude van niets maar in ieder geval er is leven!
Uitleg chronofunctie:
Voor een chronograaf levert het basis uurwerk de energie en deze word naar de chronograaf complicatie doorgegeven via een verlengde as op het secondenrad, daarop zit het meeneemrad zoals hieronder te zien. Aan de wijzerplaat kant zit dan de kleine secondewijzer.
Dit meeneemrad (1) staat in constante verbinding met het intermediate rad
(2) dat, zodra de chrono pusher ingedrukt wordt, onmiddellijk kantelt en aangrijpt
met het centrale secondenrad(3). De centrale grote secondewijzer gaat nu lopen.
Onder het centrale seconde rad zit een vinger die na een omwenteling via een
tussenwiel het minutentellerrad (4) een tandje (een minuut) verzet. Na het
indrukken van de stop pusher gaat het intermediate rad weer terug naar de
uitgangspositie en stop de centrale secondewijzer/rad. Nogmaals indrukken van
de stop pusher zorg ervoor dat de hamer (5) op een hartvormig element slaat dat
zich zowel onder het centrale secondenrad als het minutentellerrad bevindt. Hierdoor
draaien secondewijzer en minutenteller razendsnel terug naar de “0”positie.
Demontage
Het is van belang om de spanning van de veerton af te halen,
dat lukt nu nog even niet. De balans kan zonder problemen worden verwijdert. Verwijder
het anker niet! Zou je dat wel doen dan wordt de blokkade weggehaald en gaan de
raderen met grote snelheid ronddraaien , de kans op onherstelbare
beschadigingen aan de raderen en tap-assen is dan aanwezig, in het ongunstige geval krijgen
de ankerstenen ook een opduvel en kunnen beschadigen of losraken. Kostbare
fout!
We beginnen met het verwijderen van de minutentellerrad veer. Deze is zeer kwetsbaar en op onderstaande foto is te zien hoe deze al eerder gebroken is en met enig vernuft functioneel is gemaakt. Vervanging voor deze veer vinden is een serieus probleem (beschikbaarheid) en kostbaar.
Vervolgens de koppelingshebelveer.
Vervolgens het intermediate rad met brug en de koppeling.
Let op: De chronograaf heeft een aantal stelschroeven, kom daar vooral niet
aan. Het scharnierpunt van de koppeling (op de foto rechts) is tevens de
stelschroef!
Vervolgens wordt het meeneemrad eraf gehaald, deze zit “friction fit” op de as. Met twee secondewijzer afnemers is deze rechtstandig(!) te verwijderen. Niet te bruusk, je wilt het rad niet ontwrichten of de as krom maken, met voorzichtige hefboomwerking komt deze los. Beter is het om deze dicht bij de as los te maken, daarvoor heb je wel passend gereedschap nodig.
Vervolgens verwijderen we de hamer
Gevolgd door de indrukhebel met veer en de stophebel
Vervolgens de chrono brug.
En het centraal secondenrad met het minutentellerrad.
Gevolgd door de secondenradveer en het sternpalrad (=intermediate rad tussen centrale secondenrad-vinger en minutentellerrad).
Nu hebben we het basis uurwerk over en kan de spanning van
de veerton afgehaald worden.
Het tonrad, veertonrad, pal en palveer bevinden zich onder de brug. De pincet geeft aan
waar een ronde opening in de brug zit die toegang geeft tot de pal. Draai de
koon iets en houd deze goed vast. Plaats daarna de pincet achter de pal, nu kun
je de kroon voorzichtig tussen de vingers laten slippen totdat alle energie uit
de veerton is.
Vervolgens hebben we een standaard uurwerk dat gedemonteerd
kan worden. Ik laat hiervan een paar relevante foto’s zien. Let op er zijn
feitelijk twee bruggen.
Het keyless gedeelte is vrij standaard.
Vervolgens worden de componenten gereinigd en gaan we over tot montage.
Montage
Voor smering maak ik gebruik van Moebius
9010, HP1300 en Molycote DX (vet). Wees hier vooral zuinig
mee, het moet net voldoende zijn om smering te garanderen maar olie moet zich
niet verspreiden over de chrono componenten. Idealiter kun je hiervoor Fixodrop Epilame gebruiken maar
dat is niet strikt noodzakelijk.
We beginnen met de opbouw van het basis uurwerk, een aantal
foto’s ter oriëntatie. Ik geef hier geen olie-indicaties, die zijn identiek
voor een standaard uurwerk en hopelijk bekend genoeg. Opbouw van de trein:
De onderzijde van de brug bevat het palrad, veer en kroonrad. Plaatsing van deze brug moet voorzichtig gebeuren zodat de tapassen in de juiste zitting komen en tegelijk moet het palrad en kroonrad aangrijpen met het tonrad dat rechtstreeks op de veerton zit. Geduld dus.
Vervolgens wordt de tweede brug over het secondenrad en ankerrad geplaatst.
Aan de andere zijde wordt de minutenpijp (cannon pinion) en keyless work geplaatst. Uiteraard
is alles voorzien van de juiste olie en andere smeermiddelen. Zie hiervoor
andere posts op het forum.
Daarna wordt anker geplaatst met Moebius 741 op de exit steen. De veerton wordt een aantal slagen opgewonden en het correct functioneren van anker gecontroleerd. Daarna wordt de balans teruggeplaatst en voila we hebben een hartslag.
Belangrijk is om nu het functioneren van het uurwerk te controleren en de afstelling daarvan te doen voordat we de chrono componenten terugplaatsen. Oeps dat ziet er niet echt goed uit. De balansveer slaat erg excentrisch uit.
Vervolgens de balans er weer afgenomen. Inderdaad op één plek moet de balansveer even met mijn pincetten “geaaid” worden. En dat blijkt te helpen. De amplitude is wat zwak maar dat zou kunnen komen door de veer die wellicht vervangen moet worden (doe ik nu even niet).
Je kun in principe de balans nu weer verwijderen (heb ik niet gedaan). We plaatsen de secondenradveer en het sternpalrad met veer, het centraal secondenrad en het minutentellerrad en vervolgens de chrono brug. De excentrische schroef van de sternpalrad constructie krijg een klein beetje HP1300. De brug: 9010 voor secondenrad en HP1300 voor minutentellerrad en uiteinde van sternpalrad veer.
En vervolgens plaatsen we de start en stop hebels met veer, de scharnierpunten (schroef) krijgen een beetje Hp1300 (of Molycote DX). Dat laatste geld ook voor de contactpunten tussen de verschillende hebels.
Vervolgens plaatsen we de blokkeerhebel of hamer (flyback lever), met veer. Het scharnierpunt krijgt HP1300 evenals de U-vormige opening in de hamer constructie . Gevolgd door het intermediate rad met brug, de koppeling plus veer. De stelschroef/scharnierpunt krijgt een klein beetje HP1300, de onderste tap van het intermediate rad krijgt 9010 vóór plaatsing en later de bovenste tap na plaatsing.
Daarna plaatsen we de minutenradtellerpalveer terug (geen olie!) zoals we deze hebben aangetroffen. Als laatste wordt het meeneemrad voorzichtig teruggeplaatst.
De werking van de chrono wordt gecontroleerd en het blijkt dat de aangrijpmomenten van een aantal raderen niet optimaal is.
Deze zijn opnieuw afgesteld. Hierover zal ik verder geen verslag doen, dat is wellicht voer voor een nieuw onderwerp. Zo ook de correcte werking van de hamer op de hartstukken.
Nog wat foto’s van de constructie:
En alles loopt. Helaas is de secondewijzer niet meer helemaal aanwezig in zijn volle glorie maar dat mag de pret niet drukken. Met een schone wijzerplaat en geolied uurwerk heeft de Coresa er in ieder geval weer zin in!
Zoals je kunt zien zijn de Landeron uurwerken fantastisch en volgens mij enigszins ondergewaardeerd. Vele horlogemerken (w.o. Breitling, Omega) hebben in het verleden met trots hun eigen merk geplaatst op een chronograaf wijzerplaat met een Landeron caliber daar achter, zoals sommige laptop fabrikanten “Intel inside” gebruikten. Helaas zijn veel van deze merken verdwenen en zijn we wellicht soms wat neerbuigend over deze inmiddels onbekende merken maar de uurwerken “are still ticking strong”!
Ik heb nog een paar Landeron uurwerken liggen (dit keer met kast) die nog aandacht nodig hebben, daarna ga ik aan de slag met Valjoux.
Het maken van dit verslag kostte net zoveel tijd als het services van het genoemde uurwerk; hoop dat het de moeite waard was om te lezen!
Ronald
