Goedemorgen allemaal,
Bij graal zullen de meeste denken aan een vrij duur en onbereikbaar horloge. Bij mij lag dat met dit horloge net even wat anders. Ik zocht er al jaren naar, maar tevergeefs, tot afgelopen rikketik…
Een jaartje of vijf geleden ben ik begonnen met de horlogehobby, en ik zeker de eerste jaren heb ik mij vooral gericht op zakhorloges. Mijn interesse ging en gaat nog steeds uit naar de spoorwegchronometers uit Amerika, geproduceerd tussen 1900 en 1950. Zodoende las ik veel over dit onderwerp, en kwam maakte ik ook kennis met de ‘Bunn special’ van Illinois, een Amerikaanse producent van hoogwaardige zakhorloges. Echter is de ‘Bunn special’ vrij zeldzaam en zeer gezocht, en daardoor moeilijk te vinden (zeker in goede staat), en vrij prijzig.
In Amerika had je destijds de ‘big four’, vier fabrieken die bij elkaar het overgrote deel van de horloge maakten, ik praat nu over de periode tussen 1900 en 1930. Waltham en Elgin waren de grootste producten en maakten horloges van alle kwaliteiten, van relatief voordelige 7 steens uurwerkjes, tot 23 steens spoorwegchronometers. Hamilton focuste op het bovenste gedeelte van het kwaliteitsspectrum, en produceerde redelijk grote aantallen met kwalitatief goede horloges, vanaf 17 steens tot spoorwegchronometer. Illinois focuste op hetzelfde segment als Hamilton (alleen net even iets hoger), alleen produceerde Illinois ongeveer 1/10 van wat Hamilton produceerde. Illinois had een uitstekende naam als het om kwaliteit ging, en daarom kocht Hamilton uiteindelijk Illinois in 1927. Aanvankelijk bleef Hamilton horloges onder de naam Illinois verkopen tot 1939, maar uiteindelijk verdween de naam Illinois door een fusie van personeel en machines/inventaris.
Tot zoverre de geschiednis van Illinois. Een van de directeurs van Illinois was de zekere heer John W. Bunn, waarnaar het model 'Bunn special werd vernoemd. Dit horloge werd op de markt gebracht als een spoorwegzakhorloge, een zeer hoogwaardig en precies horloge wat door een machinist of conducteur gedragen werd. In de geschiedenis zijn meerdere ongelukken gebeurd en tientalen doden gevallen, omdat treinen met volle vaart frontaal op elkaar botsten, omdat er tussen de stations in maar een spoor werd gebruikt. Als het horloge van de machinist of conducteur niet goed liep en enkele minuten afweek, konden twee treinen zomaar in tegengestelde richting op hetzelfde spoor komen. Daarom stelde juwelier Web C Ball strenge eisen op waaraan zakhorloges die gebruikt werden op de spoorwegen gebruikt werden. Deze spoorwegzakhorloges moesten aan strenge eisen voldoen, zowel qua technische specificaties van het uurwerk, als de opmaak van de wijzers en wijzerplaat. Zo moest een horloge altijd ‘16 size’ zijn, arabische nummers op de wijzerplaat hebben, dikke wijzer, een uurwerk met minimaal 17 stenen, een hendeltje onder de bezem om de tijd te verzetten en een afwijking van maximaal 30 seconden per week. Deze spoorweghorloges uit de periode 1890-1940 kunnen gemakkelijk gerekend worden tot de beste horloges gemaakt die die periode, en misschien wel tot de dag van vandaag, en koste destijds een maandsalaris. Hieronder enkele advertenties uit die tijd, waarin werd ‘gestreden’ om het meest nauwkeurige en betrouwbare horloge.
Afgelopen rikketik viel mijn oog op een vitrine met zakhorloges, met daarachter twee redelijk jonge jongens uit Frankrijk, waarvan een horlogemaker bij een exclusieve juwelierszaak in Frankrijk (met name Rolex, Omega JLC, etc). Mijn oog werd getrokken door een horloge in de vitrine, een horloge met dikke wijzers en dikke cijfers op de wijzerplaat. Onmiskenbaar een spoorwegzakhorloge. De naam Illinois prijkte op de wijzerplaat. Ik vroeg of ik het horloge een mocht zien en kreeg het in m’ handen gedrukt. Na het achterdeksel verwijderd te hebben, zag ik direct dat het een ‘Bunn special’ was. Het uurwerkje zag een prima uit, de balans was niet gebroken en het horloge tikte nog een beetje, maar zou wel een onderhoudsbeurt nodig hebben. Toen ik vroeg hoeveel het horloge kostte, moest ik mijn enthousiasme even voor me houden. Ik mocht het horloge koper voor 40 euro, een schijntje voor zo’n horloge. Hij had blijkbaar geen idee wat voor bijzonder horloge en uurwerkje het was.
Dit horloge heeft prachtige technische specificaties en een mooie afwerking, wat het een zeer gezocht en gewild horloge onder verzamelaars maakt. Mede hierdoor zijn deze horloges zeer prijzig ( gemakkelijk 400-600 euro) en vaak zijn ze in slechte staat, met bijvoorbeeld niet originele wijzers, een beschadigde wijzerplaat of anderszins beschadigd. Ik ben er in 5 jaar een keertje een tegen gekomen voor 400 euro, maar de wijzers waren niet origineel en het achterdeksel was voorzien van een lelijke gravure.
Het uurwerk is voorzien van een compensatiebalans, een breguet spiraalveer, 21 robijnen/saffieren lagertjes, waarvan de meeste zijn gezet in gouden chatons. Naast de balans, zijn ook het anker en het ankerrad voorzien van dekstenen, om onnauwkeurigheid door spelling te minimaliseren. Daarnaast is de complete tandwieltrein, met uitzondering van het ankerrad gemaakt van massief goud! De veer is extra lang en groot en het horloge heeft een gangreserve van 60 uur gecombineerd met een ‘motor barrel’, een wat ingewikkelde constructie van veerton en kroonrad, om de schade in geval van een gebroken veer te verminderen. Daarnaast is het uurwerk visueel ook aantrekkelijk, door een ingewikkeld ‘damaskeening’ patroon, aangebracht in de vernikkelde afwerking van de platines. De Amerikanen waren hier destijds zeer goed is, en hierdoor zijn Amerikaanse uurwerken uit die periode vaak zonder uitzondering prachtig bewerkt.
Afgelopen week heb ik ongeveer 6-8 uur besteed aan het in orde krijgen van het horloge. De deksteen van het anker was gebroken, en er miste een schroefje welke de chaton met lagerstenen van het ankerrad op z’n plaats houden. Ook zat er een acrylglas in het horloge, wat uiteraard vervangen moest gaan worden door een voor de periode correct mineraalglas. Gelukkig heb ik redelijk veel zakhorloge onderdelen op voorraad, en kon ik een nieuwe deksteen in de chaton zetten, en een nieuw schroefje vinden. Na het schoonmaken, monteren en smeren van het uurwerk, begon het weer te lopen als vanouds. De kast is licht gepolijste en ultra gereinigd en ziet er weer stukken beter uit. Het resultaat mag er zeker wezen in mijn ogen!
Het zoeken van het juiste steentje is een kwestie van passen en vergelijken, en dat geeft altijd een beetje een rommeltje.
De ‘nieuwe’ steen in de oude gouden chaton.
Alle onderdelen klaar voor montage, wat opvalt is hoe groot en lang de veer is, deze gigantisch in vergelijking met een andere veer voor een dergelijk formaat zakhorloge.
En zo zien we maar weer, soms kan je nog zo hard naar iets zoeken, het komt vanzelf een keertje op je pad 
Het palletje op 1 uur moet uitgetrokken worden om te tijd te verzetten. Dit wat om te voorkomen dat de tijd per ongeluk werd verzet tijdens het opdraaien, en de kroon in de verzetpositie zou komen. Sommige spoorwegmaatschappijen plaatste een papieren zegelring onderen de bezel, zodat ze konden zien of de eigenaar het horloge zelf verzet had. Eens in de twee weken werd het horloge gelijk gezet met een moederklok door een controleur. Deed je het zelf, dan kreeg je een boete.
Aah de binnenzijde van het achterdeksel staan een groot aantal (zeker 15) service-markeringen. Het horloge is dus zeker 15 keer geserviced in het verleden. Het is daardoor zeer goed denkbaar dat dit horloge ook daadwerkelijk bij de spoorwegen is gebruik, omdat een horloge dan eenmaal per jaar compleet geserviced werd.
Het prachtige ‘Bunn special’ uurwerkje ziet er weer prachtig uit en loopt weer als vanouds. Het is jammer dat zo’n uurwerkje verborgen zit achter een achterdeksel. Dergelijke uurwerkjes werden gebouwd om nauwkeurig te zijn, maar desondanks werd en veel aandacht besteed an de totale afwerking.
Bedankt voor het lezen, ik hoop dat jullie het een beetje interessant vonden!
