Een ieder die wel eens iets met autotechniek te maken heeft gehad heeft wel eens iets gehoord over de Bendix, een essentieel onderdeel van de elektrische startmotor in een auto, motorfiets of scooter.
Omdat het hier een horloge forum is en geen hobby site voor autotechniek ga ik daar verder niet op in, maar beperk ik mij tot het geven van een linkje waarin de werking van de startmotor en de Bendix wordt uitgelegd. Voor diegenen die toch alles willen weten. Met een plaatje erbij voor de gezelligheid.
Startmotor | MVWautotechniek.nl
De ‘Bendix’ waar het in mijn bijdrage over gaat heeft niks met auto’s te maken, maar is een horloge.
Een kleine ‘military style’ bullseye, gemaakt in Zwitserland. Een aantrekkelijk horloge, voor wie van deze stijl houdt, met een wijzerplaat die oorspronkelijk goudkleurig zal zijn geweest, maar door de tandjes des tijds wat donkerder is gekleurd met hier en daar wat vlekjes. Noem het maar patina.
Het kastje is van verchroomd messing, met duidelijke draagsporen, maar niet misbruikt, dus nog netjes voor zijn / haar leeftijd. Het uurwerkje dat er in zit is een bij een aantal (amateur) horlogemakers hier op het forum geliefde A. Schild AS 984 kaliber. Het dateert, naar schattiing van de wijze Dr. Ranfft uit ca. 1940. Een echte vintage mag je dus wel zeggen.
Met haar 31mm kastdoorsnede is ze een kleintje, maar wel de gebruikelijke maat voor een herenhorloge uit die tijd. Gezien de voor de huidige opvattingen over de maat van herenhorloges vind ik toch dat ze een meisje is, dus spreek ik verder over ‘haar’. Overigens schaam ik me beslist niet om met een wat oudere maar nog steeds aantrekkelijke dame aan de pols te lopen, zeker niet waar zij altijd al bedoeld was om door een heer gedragen te worden. Tot zover dan maar weer mijn bijdrage aan het gender bewustzijn.
Het wordt tijd voor een eerste plaatje. Zoals bij mij en vele andere horloge knutselaars gebruikelijk is het er weer eens niet van gekomen om een serie foto’s in de categorie ‘ervoor’ te maken. Op het moment dat ik mij, zoals meestal, realiseer dat dat had moeten gebeuren t.b.v. een verslagje is het horloge in kwestie meestal al weer in het ‘erna’stadium. In dit geval had ik echter wel de tegenwoordigheid van geest om van de oude dame een foto te maken toen zij zich, in gezelschap van een flink aantal andere verweesde oudjes aandiende. Zij bevond zich in een grote klont vieze oude horloges in een plastic zak, in nog een plastic zak, in een laag bruin plakband, in een stuk oud pakpapier, in nog een laag bruin plakband, in een oude kartonnen doos, in een laag pakpapier in nog eens een oude kartonnen doos met veel postetiketjes omdat het geheel een tijdje door Nord Europa had rondgezworven. Maar wel bomvrij dus. Eenmaal uitgepakt zag ze er zo uit:
De Bendix bij ontvangst. Niet zo scherp op de foto, maar dat komt omdat dit plaatje een uitvergroting is van een groepsportret.
Een eerste inventarisatie:
Kapotte resten en dus weg te gooien delen van een metalen bandje. Een ‘geleefd’ kastje. Een waarschijnlijk, gezien het model met het bolletje, origineel en niet eens zo versleten kroontje. Een totaal gebarsten en gekrast plexiglas. Na verwijdering van het glaasje kwam er een niet echt beschadigde maar wel flink vervuilde en gepatineerde wijzerplaat tevoorschijn. De stijl wijzerplaat is bij mij zeer geliefd: bulls eye, met military style doorlopende arabische cijfers. Waarschijnlijk met radium, maar daar ben ik niet zo bang voor. Veel handen wassen en regelmatig de stofzuiger er even bij op de werkbank. Mooie roodgouden wijzertjes met (helaas) wat afgebrokkelde lume in de uren wijzer. De RVS caseback kwam eenvoudig los, ondanks het vele aangekoekte vuil aan het kastje.
Eenmaal geopend kwam daar een mooi, typisch Zwitsers uurwerkje tevoorschijn Omdat ik al wat aan de de kroon had gedraaid om te zien of het wijzerverzet werkte en de tirette wilde schakelen was ze al, na wie weet hoe lange tijd werkeloos te zijn geweest, weer wakker geworden: de balans zwiepte enthousiast heen en weer. She’s Alive! Omdat er onder en in de buurt van de balans geen kalibernummer te zien was, moest de database van Dr. Ranfft er even bij worden gehaald om te zien welk zieltje er in haar kastje verborgen was. Ik had al zo’n vermoeden en vond het kalibernummer dus al snel: inderdaad: een AS 984, een van de betere werkpaardjes van de Firma A. Schild uit de periode 1940-1950. Zeer betrouwbare uurwerkjes, waarvan er waarschijnlijk honderdduizenden, in diverse varianten zijn gemaakt.
Nu deed zich de eerste complicatie m.b.t. de werking voor: bij het verder opwinden van het uurwerkje klonk er telkens na zo’n 3 à 4 slagen een zachte ‘tsjik’. Dat wees op mogelijk een losgeraakte veer in de veerton. Niet gebroken, want dan zou het opwinden een vrijwel vrijlopende as laten voelen. Het horloge bleef echter, na zo’n paar slagjes, netjes doorlopen, naar later bleek toch nog met een gangreserve van een uur of drie.
Geen reden dus om haar gelijk weer in de projectenbak te mikken. Die veer kwam later wel, dat was een werkje voor de horlogemaker om de veer weer vast te zetten of eventueel te vervangen. Een service was sowieso natuurlijk aan te raden om deze leuke Bendix niet in korte tijd echt stuk te laten draaien in haar eigen vuil.
Cosmetisch kon ik er wel al mee aan het werk. Een beetje routine: allereerst moesten de niet meer bruikbare resten van het metalen rekbandje er af. Gelukkig waren de lugs doorgeboord, dus konden de pushpins er eenvoudig worden uitgedrukt. Die pushpins waren begroeid met donkergroune prut, dus die gingen gelijk met de stukjes van het stalen bandje de kliko in. Even stofzuigen. Het gelukkig onbeschadigde kleine tirette schoefje ging soepel los, de as met het kroontje kwam er uit en dan kon het blote uurwerkje er uit en apart gelegd onder een stolpje. Veilig, ook vanwege eventuele nog loszittende deeltjes Radium lume.
Het glas was er al af. Het nu losse jasje van madame was behoorlijk vuil en had duidelijke gebruikssporen, maar, gezien de toch respectabele leeftijd van zo’n jaar of 80 was dat niet onaanvaardbaar. Eerst de vieze jas maar eens in bad. De ultrasoon reiniger deed een poosje zijn werk en het kastje kwam er behoorlijk schoon weer uit. Het toonde nu ook een stuk minder gehavend. Met Unipoets en mijn tot poetsmachiemtje omgebouwde speelgoeddraaibankje (Unimat1) werd weer wat glans terugebracht en ik moet zeggen: menig 80 jarige kan trots zijn op zo’n uiterlijk. Hier en daar wat butsjes en krasjes, maar als ik zo oud ben teken ik er voor.
Dit deel van de opknapactie werd gecompleteerd door het zoeken naar, vinden en monteren van een nieuw plexiglaasje. De voorraad bevatte een passende maat en het kastje was weer gebruiks gereed.
Nu nog even kijken naar de wijzerplaat. Zoals gezegd was er sprake van wat vuilaanslag en verkleuring van de oorspronkelijk waarschijnlijk goud of lichtbronskleurige wijzerplaat. Er was wat min of meer los zittend vuil. Met een zacht borsteltje, zoals vroeger gebruikt voor het reinigen van een pick-up naald voor vinyl grammofoonplaten, kon een verassend groot deel van de vuiligheidworden weggeveegd. Radium restjes? Ongetwijfeld ook. Eerst maar weer stofzuigen en handen wassen dus.
De rest van de vlekjes en puntjes op de bronzen plaat en de zwarte bullseye ring waren duidelijk ingevreten. Hier is dus het devies: Afblijven! Dit zijn de afdrukken van de fijne tandjes des tijds. Als je daar aan gaat prutsen, poetsen of krassen wordt het alleen maar (véél) erger. De plaat was nog goed leesbaar en op een halve meter afstand niet eens zo zichtbaar gehavend, dus ook hier gold: als mijn huid er na 80 jaar zo uit ziet ben ik een gelukkig mens. Ik ben met mijn 7 kruisjes al een flink eind onderweg, dus sowieso zelf al niet meer geheel onbeschadigd…
Aan het uurwerk ga ik technisch niks doen. Dat kan ik niet, heb ik met trial & error en door schade en schande inmiddels al vele malen ondervonden. Dus verder als met pick-up borsteltje voornoemd om wat losse stofjes en vuiltjes weg te halen en de wat hardnekkiger korreltjes, haartjes en vezeltjes, wat het ook mogen zijn, met een puntje Rodico verwijderen ga ik niet. Met meer prutsen gaat er allen maar wat stuk. Dat komt wel bij een servicebeurtje. Daarvoor ken ik inmiddels, met name via dit geweldige forum, wat mensen die dit voor mij kunnen en willen doen. De horloges die ik op die manier zelf heb opgekalefaterd en waarvan ik vind dat ze echt een tweede (of derde of vierde) leven verdienen kan ik zo af en toe wel eens bij een van deze horlogevrienden kwijt en daarna kunnen ze weer jaren mee, om straks misschien de upgrade van vintage naar antiek te gaan krijgen. Ikzelf zal dat waarschijnlijk niet meer mee maken, maar familieleden en horlogeliefhebbers na mij, waar van ik hoop dat een deel van de collectie er misschien terecht zal komen zullen er dan ook nog plezier van kunnen hebben.
De rest is gauw verteld als het gaat om het weer draagbaar maken van het horloge. E.e.a. was vlot weer in elkaar gezet en er ging nog een fatsoenlijk zwart leren bandje op. Een passende 16mm band met een ziverkleurige gesp was even niet bij de hand, maar gezien de bronzen wijzerplaat en de gouden wijzetjes kon een gold plated gespje ook wel, vond ik.
Na deze lap tekst (sorry voor de long read haters) wordt het tijd voor foto’s. Daarmee is het artikel nog niet klaar, want dan ga ik het nog even hebben over het merk. Maar nu eerst plaatjes van het draagbare resultaat:
Om dit artikel af te sluiten ga ik het nog even hebben over het merkje Bendix. In relatie tot horloges had ik hier nog nooit van gehoord, de enige term Bendix die ik kende had iets te maken met startmotoren in een auto. Ik weet niks van auto’s dus ik heb het even opgezocht. Wat dat voor een ding is kun je lezen in de inleiding aan het begin van dit topic. Ik heb gezocht naar een relatie tussen de merknaam Bendix, de auto onderdelen industrie en dit horlogemerk, maar daarover heb ik volstrekt niets gevonden. Niet uitzonderlijk dus, ik ken een aantal personen die net zo heten als ik en die ook volstrekt geen familie zijn.
Het horlogemerk Bendix bleek echter niet zo onbekend als ik aanvankelijk dacht. Op het Web vind je, na enig spitwerk, wel verwijzingen naar met name verkoop- en veiling sites waar ook horloges van dit merk worden aangeboden. Zoals wel met meer merken van vintage horloges die ik de laatste tijd verworven heb is het grootste aanbod te vinden op Scandinavische sites. Niet verbazingwekkend voor mij, want ook mijn Bendix is afkomstig uit een lot horloges uit Zweden. Al de Bendix horloges die ik op het Web vond waren niet jonger dan, zeg eens, uit de jaren ’60, dus ik neem aan dat het merk als zodanig niet meer bestaat. De moedermaatschappij van dit merk bestaat echter nog wèl!
De onvolprezen Mikrolisk database van Dr. Andreas Schröter, Mikrolisk, geeft antwoord op de vraag over de herkomst van het horlogemerk Bendix. Het is een van de vele merken en labels die in de loop der jaren zijn gevoerd door het ook in Nederland en vooral België niet onbekende merk Rodania.
Hieronder even een screenprintje:
Verder gezocht op de ingang Rodania laat Mikrolisk dan een enorme lijst met vele tientallen merknamen zien, die allemaal geregistreerd onder de fafrikanten naam Rodania SA / Rodana SA / Rodania Watch Co. / Joba Watch Ltd. Uit Grenchen, Lengnau en Biel, Zwitserland. Het merk Bendix staat daar vermeld als geregistreerd op 21 april 1956. Dat laatste is verwonderlijk, omdat volgens de datering van het AS 984 uurwerk het horloge uit de jaren ’40 zou stammen. Dus is er sprake van ofwel een abuis van Dr. Ranfft, ofwel van Dr. Schröter. Maar het zou ook kunnen dat het AS 984 of een latere niet gesigneerde variant ook nog in de tweede helft van de jaren ’50 is geproduceerd. In dat geval is mijn bejaarde Bendix dus mogelijk zelfs ietsje jonger dan ik. Ook wel een prettige gedachte, want dat zou betekenen dat ik qua leeftijd, het horloge heb overleefd en niet andersom.
Hier is ze aan mijn oude pols:
Nog even een leuke vondst uit de enorme lijst met door Rodania / Rodana gevoerde en geregistreerde merken:
Een klein stukje onder de Bendix vermelding staat het merk ‘Bonheur’. Ook totaal onbekend denk ik en van mogelijk ongeveer de zelfde leeftijd, er staat geen registratie datum bij deze vermelding.
Maar: ik heb er wèl een!
Al een kleine 2 jaar geleden gevonden via Etsy bij een Finse verkoper. Ze is in een prachtige conditie en is met haar eveneens military uiterlijk ook een van de pareltjes uit mijn deelcollectie vintage horloges uit de periode ’40 – 50.
Als bonus voor het geduld om dit artikel uit te lezen dus nog even tot slot een paar foto’s van dit halfzusje van de Bendix.
Bonheur. Swiss made by Rodania. Powered by Eta 1080. Ca. 1950.
Dat was het ongeveer voor vandaag. Maar nog niet helemaal. Benieuwd naar de enorme lijst horlogemaerken onder de Rodania vlag? Ik heb ze allemaal even voor jullie op een rijtje gezet. Hier zijn ze:
A!-O-Matic – Acadian - Aircraft - Amphibian - Anador - Aquaseal – Arbor - B.A.F. – Baco – Belista –Bendix - Berkley Super – Bonheur - Breaktime by Rodania – Callima – Callina – Clandor - Coast-Light – Cobet - Conseil – Cosmopolitan – Datofonic – Datoscope – Datoscrope – Dendra - Disco-Lux – Discodatic – Discoline - Discomatic – Ditosa – Dreamatic – Dreamline – Electrodrive – Epimetria –
Flair - Flighttester – Flott – Flytester – Giro – Glamour – Goldfield – Gravis – Hermodora – Hesso – Hillander – Himalaya – Hobby – Idyl – Jewel – Joba – Kaltron – Lambrota – Lepida – Lumex – Masterpiece Jubilee – Miki – Modica – Monima – Moonjet – Moonmaster – Muno – Nelo – Nicanora – Njameth Elsabah – Notavel – Oracle – Omata – Oscaro – Pegaso – Polichinia – Polido – Polidora – Poltimer – Radanus – Ranada – Reigning Monarch – Rocar – Rodaco – Rodan – Rodana – Rodania – Rodanius – Rodanus – Rodasa – Rodastar – Rodaswiss – Rodavil – Rodectron – Rodial – Roditta – Rodona – Rodopis – Rodos – Rodress – Rollsmatic – Ronada – ROT – Sagoma – Seasport – Second-O-Meter – Serpentine – Sewaro – Snob – Sport Master – Talbot – Talmanaco – Telamona –
Televox – Thunder – Tomorrow – Trofima – Unicova – Vayo – Waterman – Westime – Winnetou –
World Star – Zipo - Zomorrod – Zone-X .
(fouten in de spelling op Mikrolisk voorbehouden. Verdubbelingen en een aantal namen die duidelijk modelnamen en geen merknamen waren heb ik weggelaten, anders was de lijst nog een stuk langer geweest.)
Over het merk Rodana / Rodania valt nog wel wat meer te vertellen, maar daarover dan een volgende keer.
Met plezier geschreven en ik hoop met plezier gelezen en bekeken, graag tot later,
Lex
. Om te beginnen natuurlijk weer een leuk geschreven topic over Bendix, Zwitsers horloge.
.
.