HF Vraagbaak: Alles over veren en verenwinders

Beste horlogevrienden,

Verdeeld over het Forum en door de jaren heen vind ik maar een paar Topics waarin veren (mainsprings) en verenwinders (mainspring winders) summier worden besproken. Ik denk dat het goed is dat we samen een Vraagbaak samenstellen waar alles over dit belangrijke onderwerp wordt vastgelegd, voor nu en voor later. Ik ben slechts een enthousiaste aanstromende horlogemaker en start de Vraagbaak met mijn eigen ervaringen en leermomenten. Ik vertrouw er op dat anderen, vaak met veel meer ervaring dan ik nu heb, deze vraagbaak aanvullen en mij corrigeren als ik er naast zit.

Heel eerlijk, ik ben de veerton (mainspring barrel) lange tijd uit de weg gegaan tijdens mijn ontwikkeling. Het horloge loopt toch? Laat de veer lekker in de ton zitten! Ik durf hem er niet uit te halen, heb ook geen verenwinder (mainspring winder) hoe krijg ik hem er ooit weer in?

Volgende fase: OK, ik haal de deksel (het deksel?) van de veerton af en laat de ton, met de veer er nog in, meedraaien in de Elma. Daarna vlug de deksel er weer op en monteren. Klinkt dat bekend?

Uiteindelijk kom je er niet om heen. Je moet over die laatste hobbel heen. De veer moet uit de ton. Veer (spring), ton (barrel), deksel (barrel lid) en ton-as (barrel arbor) moeten uit elkaar, worden geĂŻnspecteerd, gereinigd in de reinigingsmaschine, weer ik elkaar, gesmeerd en terug in het uurwerk.

Soorten veren

Voor de geĂŻnteresseerden is daar ontzettend veel over te lezen op internet. Bijvoorbeeld op Wikipedia.

Samengevat zou ik hier willen stellen dat er 2 soorten zijn:

  • De oude donkerblauwe stalen veren

  • de nieuwe stainless veren die een hogere hardheid en flexibiliteit hebben

Functie van de veer in de veerton

De veer is de krachtbron van een mechanisch horloge. Door de veer op te winden (bij een handopwinder) of door beweging van de pols (bij een automaat) is de veerton in staat om energie af te geven aan de wielentrein (train of wheels) en zo het uurwerk in beweging te zetten. Een goede staat van onderhoud van de veer en veerton hebben een positief effect op de ‘gezondheid’ (amplitude) van het uurwerk. Dus: brandschoon en gesmeerd met de juiste smeermiddelen. Geen knikken of breuken in de veer.

Verschil tussen een handopwinder en een automaat

In de wand van de veerton van een handopwinder zit een uitsparing waar het uiteinde van de veer tijdens het opwinden in haakt. Tijdens het opwinden “voel’ je dat je aan het maximaal aantal windingen bent. Vergelijk het met het opwinden van een oude wekker vroeger. Je laat de kroon los, vanaf dat moment zal de veer zich ontspannen en zijn energie via het ‘escapement’ overbrengen op de wielen. Als de veer geheel ontspannen is zal het uurwerk stoppen.

In de wand van de veerton van een automaat zit gĂ©Ă©n uitsparing. De veer ’slipt’ als het ware in de ton. Hiermee wordt voorkomen dat de veer te strak wordt opgewonden en problemen kunnen ontstaan. Aan het eind van de veer van een automatisch horloge zit een ‘omgevouwen’ deel van circa 3 centimeter dat als ‘slippende koppeling’ (bridal) dient. Stel je voor dat je een uur gaat joggen met een automaat om de pols. Hij zal nooit teveel ‘opladen’ omdat de veer in de ton slipt.

Linksdraaiende en rechtsdraaiende veren

In Europese horloges tref je meestal een rechtsdraaiende veer aan. De veer zit ‘met de klok mee’ in de ton.
In Japanse en Chinese horloges tref je meestal een linksdraaiende veer aan. De veer zit ‘tegen de klok in’ in de ton.


Links: Citizen 6000 Rechts: FHF ST96. Let op de tegengestelde winding.

In het eerste geval bevinden de tanden van de ton zich doorgaans aan de bovenzijde van de ton.
In het tweede geval bevinden de tanden van de ton zich doorgaans aan de onderzijde van de ton.


Links: FHF ST96 Rechts Citizen 6000

Hoe haal je de veer uit de ton?

STAP 1: bescherm je ogen! Als de veer ongecontroleerd uit de ton ontsnapt springt hij met kracht omhoog. Die wil je niet in je ogen hebben.

Onderzoek waar de deksel zit. Plaats de ton met de andere kant op een hard oppervlak (stacking block) en druk met je nagels op de randen. De deksel springt los. Met een beetje geluk blijft de ton-as in de veer zitten en vliegt hij niet door de kamer. Hou met 1 duim de veer in de ton, gebruik met de andere hand een pincet en trek de as (of het uiteinde van de veer) voorzichtig omhoog. De veer zal nu vanuit het centrum van de ton willen afwikkelen. Wissel je duimen af en laat de veer gecontroleerd steeds een halve winding los komen. Blijf afwisselen, tot de veer er helemaal uit is.

Inspecteer de veer. Ligt hij helemaal plat op het werkblad? Geen knikken? Geen breuken? Plaats ik een nieuwe of zet ik deze terug?


Citizen 6000


Slecht nieuws voor de ST96: de veer lijkt op het eind gebroken te zijn


En dat blijkt te kloppen

Reinigen van de veer

De veer kan samen met de ton, deksel en ton-as (en alle andere horloge onderdelen) in de reinigingsmaschine. Als je die niet hebt kun je de veer ook schoon strijken met een opgevouwen stukje papier, gedrenkt in reinigingsmiddel zoals bijvoorbeeld wasbenzine.

Smeren van de veer

Drenk een stukje opgevouwen papier (watchmakers paper) in een beetje Moebius 9010 en strijk langs de veer, van begin tot eind.

Smeren van de wand van de ton

Er moeten een paar puntjes vet in. Moebius 8213 (voor koper) of Moebius 8217 (voor aluminium) worden aanbevolen.

Terug plaatsen met de hand

Daar is veel over te doen. Er zijn horlogemakers die bij deze methode zweren. Tóch wordt het in de internationale gemeenschap aangeduid als “Bad Practice”. Veren plaats je met een verenwinder. Door een (te lompe) handmatige behandeling kan een veer vervormen waardoor de prestaties van het uurwerk afnemen. Als je een veer uit de ton neemt die niet perfect vlak op je werkblad blijft liggen is de kans groot dat hij de vorige keer ‘met de hand’ in de ton gewonden is.

Terug plaatsen met een verenwinder

Verenwinders zijn er in alle soorten, maten en prijsklasse! Wat te denken van de Bergeon 5356 set. 1100 pond ex verzenden.

m0952_pic1_cmyk2
Foto credit: Bergeon. Set voor zowel links als rechtsdraaiende veren.

Het belangrijkste verschil zit hem in links- en rechtsdraaiende verenwinders. De rechtsdraaiende zijn het meest voorkomend. Aan het asje dat je door het centrum van de veer steekt zit een klein ’nokje’. Dit nokje haakt in de opening aan het eind van de veer. Door ‘rechtsom’ te draaien houdt het nokje de veer vast. Draai vervolgens de veer in de verenwinder helemaal op. Het laatste stukje, met de bridal, kan lastig zijn. Gebruik een pincet om het voorzichtig in de opening te duwen en draai vervolgens een slag door waardoor de hele veer in de winder zit.


BrĂŒggen & Turzynski verenwinder. Veer is klaar om in de ton te gaan.

Door nu een paar slagen linksom te draaien zal het nokje uit de uitsparing in de veer komen en kan het asje van de verenwinder voorzichtig worden verwijderd. Gebruik een pincet om de veer in de verenwinder te houden terwijl je het asje verwijdert. Druk vervolgens de opgewonden veer met de plunjer van de verenwinder in de ton (de vetpuntjes heb je dan al aangebracht).

Bij een linksdraaiende verenwinder (voor Citizen, Seiko, Orient bijvoorbeeld) werkt dit precies andersom. Het nokje staat in deze winders precies de andere kant op. Daarom kun je met een rechtsdraaiende verenwinder GEEN linksdraaiende veren opwinden MAAR



De linksdraaiende verenwinder ‘Hack’

Draai een linksdraaiende veer in een rechtsdraaiende veerwinder op. Druk de veer vervolgens in een ring die hoort hij een passende (nieuwe) veer voor deze ton. Druk de veer vervolgens vanuit die ring, in de goede richting, in de ton.


Veer zit nu in een ring en gaat van daaruit in de ton (in de goede richting!)

Er zijn natuurlijk ook moderne verenwinders te koop die speciaal voor een bepaald uurwerk zijn gemaakt en dus optimaal zijn afgestemd op veer en veerton van dat uurwerk (ETA bijvoorbeeld).

Verschil is asjes

Bij een (vintage) verenwinderset zitten verschillende asjes (winding handles). Let heel goed op welke je gebruikt.

  • Er zit verschil in de positie van het nokje op de as, dit heeft alles te maken met de hoogte van de veer die je monteert: het nokje moet in de opening in de veer kunnen passen

  • Er zit verschil in de dikte van de as. Als je een te dikke as in een te kleine opening van de veer perst zal de opening oprekken. Bij het terug plaatsen van de ton-as zal deze met zijn nokje niet meer in de opening van de veer kunnen grijpen!

Plaats vervolgens de ton-as terug. Probeer het nokje van de ton-as zo goed mogelijk in de uitsparing in te veer te positioneren. ‘Pakt’ het nokje in de opening? Heb ik de opening met het asje van de verenwinder niet teveel opgerekt? Dichtknijpen van de (te groot geworden) opening met een pincet heeft weinig kans van slagen helaas. Ter hoogte van de opening in de veer kan het laatste stukje ook makkelijk afbreken. Voor het terug plaatsen is een ‘staking block’ een onmisbaar stuk gereedschap. De onderkant van de ton-as steekt immers door de bodem van de ton heen (in een passend gat van het staking block). Plaats vervolgens de deksel, druk met 2 duimen aan totdat je een ferme ‘klik’ hoort.


Een staking block is een onmisbaar stuk gereedschap

Testen van het eindresultaat

Je kunt een ‘pin vice’ op de uitstekende deel van de ton-as monteren en voorzichtig draaien terwijl je de ton met de andere hand stil houdt. Voel je weerstand? Dan pakt het nokje van de ton-as blijkbaar goed in de veer. Voel je geen enkele weerstand? Dan draai je met de pin-vice vrijwel zeker alleen de ton-as rond en pakt het nokje niet in de veer opening: deksel eraf en controleren!


Hou de ton vast en draai de pin vice. Voel je weerstand?

De veer is gebroken, hoe regel ik een nieuwe?

Met een (vrij) nieuw horloge is dat redelijk makkelijk. Via de producent van het horloge kun je het artikelnummer voor de specifieke veer voor jouw type uurwerk achterhalen en bestellen.

Voor een vintage horloge is het moeilijker. Er zijn referentieboeken beschikbaar waarin je de maten van je veer (hoogte, dikte, lengte) kunt achterhalen.

Een bekend referentieboek kun je gratis raadplegen/downloaden op de site van Cousins.

Komt je uurwerk niet voor in het referentieboek? Meet dan zelf nauwkeurig hoogte, dikte (met een micrometer) en lengte (met een centimeter) op en ga met die gegevens op zoek naar een alternatief voor je veer.

Op de website www.watchrepairlessons.com staat een linklijst naar leveranciers die je mogelijk zouden kunnen helpen.

Kijk en lees suggesties

Veel van wat ik hier geschreven heb kun je ook in bewegend beeld bekijken:

Met een verenwinder winden

Met de hand winden

Hoe veren tegenwoordig gemaakt worden

Een laatste tip nog. Als je hier voor het eerst mee aan de slag gaat of nog heel weinig ervaring hebt begin dan met veertonnen die nu in je onderdelenbakje rondslingeren. :wink:

Alle vragen, toevoegingen en suggesties zijn van harte welkom!

Dank voor het lezen allemaal.

Hartelijke groet,

Aqualand

82 likes

Hulde voor de uitgebreide beschrijving :clap:t3:
Mooi uitgelegd en duidelijk omschreven aan de hand van de foto’s.
Geen idee of je verhaal klopt maar het klinkt aannemelijk :blush: Ik ga hier nooit iets mee doen maar vind het wel gaaf om te lezen.
Thanks for sharing :+1:t3:

2 likes

Kijk zo leer je hier nog eens iets.
Zal voor mij altijd wel de theorie blijven.
Zoiets zelf doen zal het nooit worden maar mooi zoals het hierboven is uitgelegd en gevisualiseerd. Nu snap ik het in ieder geval en kan het volgen. Maar doen, no way :face_with_hand_over_mouth:

3 likes


Dit is ook een handig hulpmiddel om de veerton dicht te maken

9 likes


En het openmaken gaat niet altijd van de bovenkant, dit is een ETA7750 veerton en daar zit de deksel over de veerton heen.
Trouwens bij de nieuwe veertonnen van de 2824 en 2892 ook.

2 likes

Dank voor de aanvulling Jeroen! Het apparaatje kost van Bergeon 35 euro, heb jij een betere suggestie?

2 likes


Niet direct ik heb er drie maar een is al goed gebruikt en wat ouder.
Op goed gereedschap kun je niet bezuinigen.

2 likes

Heerlijk leesvoer, 
 ook al heb ik geen flauw benul hoe ik dit zelf voor elkaar zou moeten krijgen! Ik begin er maar niet aan, kan het beter aan mensen overlaten die weten waar ze over schrijven en hoe alles in elkaar zit zoals jij @Aqualand.

Dank je wel voor dit leerzame topic! :ok_hand:

2 likes


Veerton 2892 heeft inkeping aan de binnenkant om de slip van de veer te beperken

2 likes

Mooi informatief overzicht Bert, dank!

1 like

Ik ga hier eens goed voor zitten, bedankt voor de moeite en energie die hierin is gaan zitten!

1 like

Leuk om te lezen en weer wat wijzer :slight_smile:

1 like

Leuk topic zeg. Een leuk en belangrijk onderwerp

In zo’n 90% van de gevallen klus ik aan vintage horloges en plaats ik eigenlijk altijd wel een nieuwe veer. Die worden in opgewonden staat aangeleverd, in een ringetje. Maakt het makkelijk om de veer in een veerton te plaatsen. Maar toch gaat dit nog wel eens verkeerd (een keer de veer verkeerd om geplaatst, of de veer niet direct er goed ingedrukt) en moet je alsnog de veer zelf in de veerton zien te krijgen.

afbeelding

Ik heb een verenwinder, maar ik moet eerlijk zeggen dat ik het liever en ook veel vaker met de hand doe. In het begin was dat even pielen, maar nu draai ik mijn hand er niet meer voor om. Een handwinder veer is redelijk simpel te doen met de hand, een automaat veer is een stukje lastiger. Maar het is te doen.

Voor de klussers onder ons die (ooit) een verenwinder willen aanschaffen:
Net als al het goede gereedschap is een goede verenwinder is niet goedkoop. Ga je voor een tweedehands, kijk dan goed of de maten voor de meest gangbare veren niet versleten zijn. Er zit een miniscuul nokje, waar de veer achter blijft hangen als deze wordt opgedraaid. Dit nokje is bij een gebruikt exemplaar vaak afgesleten en dus niet meer bruikbaar.

6 likes

Dank voor je bijdrage! Grappig detail: een linkse winder van Bergeon is te herkennen aan het blauwe dopje boven op de handle, zoals in jouw plaatje te zien


2 likes

en ik maar denken dat een “veer” een veer is en niets anders dan een veer :stuck_out_tongue_winking_eye:
dat er zoveel verschillen in zaten had zelfs ik niet geweten, en dan de speciale gereedschappen daarvoor :ok_hand:
toch weer een zeer goede en uitgebreide uitleg :ok_hand:
een specialist ter zake :+1: :smiley:

2 likes

Mooi overzicht; dank voor de moeite om dit op een rijtje te zetten :+1:

Ik heb ook zo’n verenwinder als die BrĂŒggen & Turzynski die je laat zien; maar naar mijn ervaring werkt die prima voor zowel links- als rechtsdraaiende veren; het nokje blijft in beide gevallen best hangen. :sunglasses:

Blauwe veren plaats ik eigenlijk nooit terug; tenzij ik echt geen vervanger kan vinden. Je haalt meestal geen mooie amplitude met zo’n blauwe veer.

3 likes

Dank je Wilko! Dat ga ik snel eens proberen!

1 like

Het kan natuurlijk zijn dat de mijne net andere nokjes heeft :sweat_smile:
Dit is de mijne:

3 likes

Goed dat dit topic er is weet iemand of deze veren nog op te winden zijn ?

6 likes

Leuk topic. Kan ik een hoop van leren.

De investeerder van het bedrijf waar ik werk heeft een bedrijf in horloge veertjes. Die leveren aan Rolex, Richmont Group en Patek Philippe. https://schwab-feller.ch/en/ . Ben een keer in zijn fabriek geweest en vond het erg interessant alhoewel ik er weinig van snapte.

Bedankt voor dit topic. Ga het zeker volgen!

2 likes