Beste horlogevrienden,
Verdeeld over het Forum en door de jaren heen vind ik maar een paar Topics waarin veren (mainsprings) en verenwinders (mainspring winders) summier worden besproken. Ik denk dat het goed is dat we samen een Vraagbaak samenstellen waar alles over dit belangrijke onderwerp wordt vastgelegd, voor nu en voor later. Ik ben slechts een enthousiaste aanstromende horlogemaker en start de Vraagbaak met mijn eigen ervaringen en leermomenten. Ik vertrouw er op dat anderen, vaak met veel meer ervaring dan ik nu heb, deze vraagbaak aanvullen en mij corrigeren als ik er naast zit.
Heel eerlijk, ik ben de veerton (mainspring barrel) lange tijd uit de weg gegaan tijdens mijn ontwikkeling. Het horloge loopt toch? Laat de veer lekker in de ton zitten! Ik durf hem er niet uit te halen, heb ook geen verenwinder (mainspring winder) hoe krijg ik hem er ooit weer in?
Volgende fase: OK, ik haal de deksel (het deksel?) van de veerton af en laat de ton, met de veer er nog in, meedraaien in de Elma. Daarna vlug de deksel er weer op en monteren. Klinkt dat bekend?
Uiteindelijk kom je er niet om heen. Je moet over die laatste hobbel heen. De veer moet uit de ton. Veer (spring), ton (barrel), deksel (barrel lid) en ton-as (barrel arbor) moeten uit elkaar, worden geĂŻnspecteerd, gereinigd in de reinigingsmaschine, weer ik elkaar, gesmeerd en terug in het uurwerk.
Soorten veren
Voor de geĂŻnteresseerden is daar ontzettend veel over te lezen op internet. Bijvoorbeeld op Wikipedia.
Samengevat zou ik hier willen stellen dat er 2 soorten zijn:
-
De oude donkerblauwe stalen veren
-
de nieuwe stainless veren die een hogere hardheid en flexibiliteit hebben
Functie van de veer in de veerton
De veer is de krachtbron van een mechanisch horloge. Door de veer op te winden (bij een handopwinder) of door beweging van de pols (bij een automaat) is de veerton in staat om energie af te geven aan de wielentrein (train of wheels) en zo het uurwerk in beweging te zetten. Een goede staat van onderhoud van de veer en veerton hebben een positief effect op de âgezondheidâ (amplitude) van het uurwerk. Dus: brandschoon en gesmeerd met de juiste smeermiddelen. Geen knikken of breuken in de veer.
Verschil tussen een handopwinder en een automaat
In de wand van de veerton van een handopwinder zit een uitsparing waar het uiteinde van de veer tijdens het opwinden in haakt. Tijdens het opwinden âvoelâ je dat je aan het maximaal aantal windingen bent. Vergelijk het met het opwinden van een oude wekker vroeger. Je laat de kroon los, vanaf dat moment zal de veer zich ontspannen en zijn energie via het âescapementâ overbrengen op de wielen. Als de veer geheel ontspannen is zal het uurwerk stoppen.
In de wand van de veerton van een automaat zit gĂ©Ă©n uitsparing. De veer âsliptâ als het ware in de ton. Hiermee wordt voorkomen dat de veer te strak wordt opgewonden en problemen kunnen ontstaan. Aan het eind van de veer van een automatisch horloge zit een âomgevouwenâ deel van circa 3 centimeter dat als âslippende koppelingâ (bridal) dient. Stel je voor dat je een uur gaat joggen met een automaat om de pols. Hij zal nooit teveel âopladenâ omdat de veer in de ton slipt.
Linksdraaiende en rechtsdraaiende veren
In Europese horloges tref je meestal een rechtsdraaiende veer aan. De veer zit âmet de klok meeâ in de ton.
In Japanse en Chinese horloges tref je meestal een linksdraaiende veer aan. De veer zit âtegen de klok inâ in de ton.
Links: Citizen 6000 Rechts: FHF ST96. Let op de tegengestelde winding.
In het eerste geval bevinden de tanden van de ton zich doorgaans aan de bovenzijde van de ton.
In het tweede geval bevinden de tanden van de ton zich doorgaans aan de onderzijde van de ton.
Links: FHF ST96 Rechts Citizen 6000
Hoe haal je de veer uit de ton?
STAP 1: bescherm je ogen! Als de veer ongecontroleerd uit de ton ontsnapt springt hij met kracht omhoog. Die wil je niet in je ogen hebben.
Onderzoek waar de deksel zit. Plaats de ton met de andere kant op een hard oppervlak (stacking block) en druk met je nagels op de randen. De deksel springt los. Met een beetje geluk blijft de ton-as in de veer zitten en vliegt hij niet door de kamer. Hou met 1 duim de veer in de ton, gebruik met de andere hand een pincet en trek de as (of het uiteinde van de veer) voorzichtig omhoog. De veer zal nu vanuit het centrum van de ton willen afwikkelen. Wissel je duimen af en laat de veer gecontroleerd steeds een halve winding los komen. Blijf afwisselen, tot de veer er helemaal uit is.
Inspecteer de veer. Ligt hij helemaal plat op het werkblad? Geen knikken? Geen breuken? Plaats ik een nieuwe of zet ik deze terug?
Citizen 6000
Slecht nieuws voor de ST96: de veer lijkt op het eind gebroken te zijn
En dat blijkt te kloppen
Reinigen van de veer
De veer kan samen met de ton, deksel en ton-as (en alle andere horloge onderdelen) in de reinigingsmaschine. Als je die niet hebt kun je de veer ook schoon strijken met een opgevouwen stukje papier, gedrenkt in reinigingsmiddel zoals bijvoorbeeld wasbenzine.
Smeren van de veer
Drenk een stukje opgevouwen papier (watchmakers paper) in een beetje Moebius 9010 en strijk langs de veer, van begin tot eind.
Smeren van de wand van de ton
Er moeten een paar puntjes vet in. Moebius 8213 (voor koper) of Moebius 8217 (voor aluminium) worden aanbevolen.
Terug plaatsen met de hand
Daar is veel over te doen. Er zijn horlogemakers die bij deze methode zweren. TĂłch wordt het in de internationale gemeenschap aangeduid als âBad Practiceâ. Veren plaats je met een verenwinder. Door een (te lompe) handmatige behandeling kan een veer vervormen waardoor de prestaties van het uurwerk afnemen. Als je een veer uit de ton neemt die niet perfect vlak op je werkblad blijft liggen is de kans groot dat hij de vorige keer âmet de handâ in de ton gewonden is.
Terug plaatsen met een verenwinder
Verenwinders zijn er in alle soorten, maten en prijsklasse! Wat te denken van de Bergeon 5356 set. 1100 pond ex verzenden.
Foto credit: Bergeon. Set voor zowel links als rechtsdraaiende veren.
Het belangrijkste verschil zit hem in links- en rechtsdraaiende verenwinders. De rechtsdraaiende zijn het meest voorkomend. Aan het asje dat je door het centrum van de veer steekt zit een klein ânokjeâ. Dit nokje haakt in de opening aan het eind van de veer. Door ârechtsomâ te draaien houdt het nokje de veer vast. Draai vervolgens de veer in de verenwinder helemaal op. Het laatste stukje, met de bridal, kan lastig zijn. Gebruik een pincet om het voorzichtig in de opening te duwen en draai vervolgens een slag door waardoor de hele veer in de winder zit.
BrĂŒggen & Turzynski verenwinder. Veer is klaar om in de ton te gaan.
Door nu een paar slagen linksom te draaien zal het nokje uit de uitsparing in de veer komen en kan het asje van de verenwinder voorzichtig worden verwijderd. Gebruik een pincet om de veer in de verenwinder te houden terwijl je het asje verwijdert. Druk vervolgens de opgewonden veer met de plunjer van de verenwinder in de ton (de vetpuntjes heb je dan al aangebracht).
Bij een linksdraaiende verenwinder (voor Citizen, Seiko, Orient bijvoorbeeld) werkt dit precies andersom. Het nokje staat in deze winders precies de andere kant op. Daarom kun je met een rechtsdraaiende verenwinder GEEN linksdraaiende veren opwinden MAARâŠâŠ
De linksdraaiende verenwinder âHackâ
Draai een linksdraaiende veer in een rechtsdraaiende veerwinder op. Druk de veer vervolgens in een ring die hoort hij een passende (nieuwe) veer voor deze ton. Druk de veer vervolgens vanuit die ring, in de goede richting, in de ton.
Veer zit nu in een ring en gaat van daaruit in de ton (in de goede richting!)
Er zijn natuurlijk ook moderne verenwinders te koop die speciaal voor een bepaald uurwerk zijn gemaakt en dus optimaal zijn afgestemd op veer en veerton van dat uurwerk (ETA bijvoorbeeld).
Verschil is asjes
Bij een (vintage) verenwinderset zitten verschillende asjes (winding handles). Let heel goed op welke je gebruikt.
-
Er zit verschil in de positie van het nokje op de as, dit heeft alles te maken met de hoogte van de veer die je monteert: het nokje moet in de opening in de veer kunnen passen
-
Er zit verschil in de dikte van de as. Als je een te dikke as in een te kleine opening van de veer perst zal de opening oprekken. Bij het terug plaatsen van de ton-as zal deze met zijn nokje niet meer in de opening van de veer kunnen grijpen!
Plaats vervolgens de ton-as terug. Probeer het nokje van de ton-as zo goed mogelijk in de uitsparing in te veer te positioneren. âPaktâ het nokje in de opening? Heb ik de opening met het asje van de verenwinder niet teveel opgerekt? Dichtknijpen van de (te groot geworden) opening met een pincet heeft weinig kans van slagen helaas. Ter hoogte van de opening in de veer kan het laatste stukje ook makkelijk afbreken. Voor het terug plaatsen is een âstaking blockâ een onmisbaar stuk gereedschap. De onderkant van de ton-as steekt immers door de bodem van de ton heen (in een passend gat van het staking block). Plaats vervolgens de deksel, druk met 2 duimen aan totdat je een ferme âklikâ hoort.
Een staking block is een onmisbaar stuk gereedschap
Testen van het eindresultaat
Je kunt een âpin viceâ op de uitstekende deel van de ton-as monteren en voorzichtig draaien terwijl je de ton met de andere hand stil houdt. Voel je weerstand? Dan pakt het nokje van de ton-as blijkbaar goed in de veer. Voel je geen enkele weerstand? Dan draai je met de pin-vice vrijwel zeker alleen de ton-as rond en pakt het nokje niet in de veer opening: deksel eraf en controleren!
Hou de ton vast en draai de pin vice. Voel je weerstand?
De veer is gebroken, hoe regel ik een nieuwe?
Met een (vrij) nieuw horloge is dat redelijk makkelijk. Via de producent van het horloge kun je het artikelnummer voor de specifieke veer voor jouw type uurwerk achterhalen en bestellen.
Voor een vintage horloge is het moeilijker. Er zijn referentieboeken beschikbaar waarin je de maten van je veer (hoogte, dikte, lengte) kunt achterhalen.
Een bekend referentieboek kun je gratis raadplegen/downloaden op de site van Cousins.
Komt je uurwerk niet voor in het referentieboek? Meet dan zelf nauwkeurig hoogte, dikte (met een micrometer) en lengte (met een centimeter) op en ga met die gegevens op zoek naar een alternatief voor je veer.
Op de website www.watchrepairlessons.com staat een linklijst naar leveranciers die je mogelijk zouden kunnen helpen.
Kijk en lees suggesties
Veel van wat ik hier geschreven heb kun je ook in bewegend beeld bekijken:
Hoe veren tegenwoordig gemaakt worden
Een laatste tip nog. Als je hier voor het eerst mee aan de slag gaat of nog heel weinig ervaring hebt begin dan met veertonnen die nu in je onderdelenbakje rondslingeren.
Alle vragen, toevoegingen en suggesties zijn van harte welkom!
Dank voor het lezen allemaal.
Hartelijke groet,
Aqualand