Penanker horloges - Georg Roskopf en Eduard Kummer, pioniers in de Zwitserse horloge industrie.
Pioniers uit het vergeetboek
Er zijn veel grote namen in de ontwikkeling en de ontstaansgeschiedenis van het horloge bekend. Met dit artikel doe ik een poging om twee van die vele namen weer een beetje aan de vergetelheid te onttrekken. In deze tijd van high tech en high end horloges zijn ze wat in het vergeetboek aan het raken omdat de meeste horlogemerken die ontstaan zijn uit het werk van deze mannen niet meer bestaan. Zo krijgen we dus ook geen actuele informatie meer over de horloges die uit het werk van die pioniers zijn voortgekomen. Ten onrechte verdwijnt tenslotte dan de kennis over de scheppers van die merken en de merken zelf uit ons collectieve geheugen.
Gelukkig is er tegenwoordig het wereldwijde digitale web met semi intelligente zoekmachines zoals Google, waardoor het ook voor de amateur en liefhebber van horloges en horlogegeschiedenis mogelijk blijft om wat van die historie terug te vinden en te behouden. Zo kan het besef blijven leven over hoe in de loop van meer dan 200 jaar al die prachtige horlogetechniek en al die horloges tot stand zijn gekomen.
Dit artikel gaat over twee van die pioniers:
Ten eerste de geniale horlogeontwerper Georges Frederic Roskopf, geboren in Duitsland en later genaturaliseerd tot Zwitser, die leefde van 15 maart 1813 tot 14 april 1889.
Ten tweede de begenadigde horlogemaker, producent en zakenman Eduard Kummer, geboren op 16 maart 1845 te Bettlach, in het kanton Solothurn, Zwitserland. Zijn sterfdatum heb ik niet terug kunnen vinden.
Deze twee mannen hebben naar mijn mening een belangrijke bijdrage geleverd aan de van de wereld van het horloge zoals wij die nu heden ten dage kennen.
Links: Georges Frederic Roskopf. Rechts: Vroege advertentie van Eduard Kummer
De reden dat ik Roskopf en Kummer hier beiden aandacht geef is dat zij een essentiĂ«le rol hebben gespeeld in het ontstaan en de productie van het zogenaamde âPin Leverâ of âPenankerâ horloge.
Het penanker systeem
Voor dat ik verder ga over de pioniers van de penanker horloges wil ik eerst iets uitleggen en tonen over de werking van de ankergang en het echappement of escapement . We hebben er geen Nederlands woord voor. Als je echappement letterlijk vertaalt krijg je âuitlaat â. In overdrachtelijke zin misschien zoiets als âloslatenâ of âontsnappenâ. â Echapper â betekend ontsnappen in het Frans.
In dit artikel gebruik ik verder de Engelse term âescapementâ. Het is het onderdeel in het horloge dat er voor zorgt dat het âtiktâ en dat het âlooptâ.
Het horloge werkt en geeft de juiste tijd aan door het opwinden van een veer. De kracht van de veer wordt overgebracht op het escapement, dat bestaat uit een anker en een balanswiel. Door het heen en weer bewegen van de balans, wordt het anker in beweging gebracht. De pennetjes of steentjes op het anker grijpen beurtelings in het zogenaamde ankerrad en dat âduwtâ in een regelmatig tempo een serie met elkaar verbonden tandwielen steeds zodanig een stukje verder dat de wijzers op de asjes van het horloge uiteindelijk de juiste tijd aangeven. Het contact van de pennetjes of steentjes op het ankerrad maken dat het horloge âtiktâ.
Er bestaan vele soorten escapements in de mechanische horloge- en klokken techniek, de twee meest voorkomende, die nog steeds worden gebruikt zijn: het penanker en het zwitsers (of gesteend) anker. De werking is bij beiden in principe hetzelfde, met dit verschil dat een gesteend anker duurder is om te maken, maar ook nauwkeuriger.
Er zijn, zoals gezegd, nog veel meer escapement systemen, de meesten daarvan zijn ofwel in onbruik geraakt ofwel worden ze slechts gebruikt om het gaande werk van grotere klokken, van wekker tot kerktorenklok aan te drijven. Bij zeer oude (zak)horloges vinden we nog vaak het Cylinder Escapement. Vrijwel alle moderne mechanische horloges zien we de gesteende Zwitserse ankergang. Daarnaast zien we bij moderne horloges ook nog bij Omega het Coaxiale Escapement, ontwikkeld door George Daniels in 1974 en rond 1999 bij Omega horloges toegepast.
Naast de veel gebruikte Zwitserse ankergang, dat een verbeterde versie is van de door Thomas Mudge in 1755 uitgevonden, zo genoemde âEngelseâ ankergang wordt tot het eind van de jaren â60 van de vorige eeuw ook de zogenoemde penankergang toegepast. Het penanker systeem, in 1867 uitgevonden door Georges Frederic Roskopf, is in wezen een aangepaste versie van het systeem van Thomas Mudge. Aangepast en in zekere zin vereenvoudigd omdat er gebruik wordt gemaakt van stalen pennetjes om het ankerrad aan te duwen in plaats van de duurdere en veel slijtvastere (syntetische) robijnen edelsteentjes (de âjuwelsâ).
Meer info? Enkele links hieronder:
Penankergang
Zwitserse ankergang.
Klik hier voor nog meer informatie over de werking van escapements in mechanische klokken en horloges
Het Penanker systeem bleek weliswaar minder nauwkeurig, maar ook goedkoper om te maken, hetgeen door de horloge industrie werd opgepakt gezien de in die tijd groeiende markt voor budget horloges. Vele duizenden zakhorloges, denk aan de bekende âRailway Watchâ zakhorloges, zijn gemaakt door vele producenten die het Roskopf systeem adapteerden.
Penanker zakhorloge uit ca. 1915. Ongesteend, kaliber onbekend.
Ook nadat het polshorloge de na de jaren 20 het gebruik als ouderwets beschouwde zakhorloges vrijwel volledig had verdrongen waren er een aantal bedrijven die de op het penanker escapement gebaseerde, goed betaalbare polshorloges nog lang bleven maken.
Roskopf vindt het penanker uit en Kummer gaat ze verkopen
De totstandkoming en werking van het hierboven besproken penanker systeem is onverbrekelijk verbonden met de reeds genoemde heren Roskopf en Kummer. De eerste omdat hij de uitvinder van het systeem was en de tweede omdat hij mede verantwoordelijk was voor de productie van miljoenen goedkope penanker horloges, waardoor het hebben en dragen van een horloge ook toegankelijk werd voor de minder gefortuneerden in de samenleving. Ook âJan met de Petâ en âTante Truusâ konden zich mede dankzij deze pioniers veroorloven een horloge te bezitten en te gebruiken.
G.F. Roskopf was de uitvinder van het penanker escapement in het naar hem genoemde âsysteem Roskopf âhorloge. Roskopf patenteerde zijn uitvinding rond 1868 in o.a. de Verenigde Staten, Frankrijk en BelgiĂ«, maar vreemd genoeg nooit in Zwitserland. Na zijn dood in 1889 namen vele Zwitserse fabrikanten het inmiddels populair geworden systeem over zonder door patent beperkingen te worden gehinderd. Dit kon gebeuren omdat Roskopfâs systeem daar al gebruikt werd voor hij het zelf in de praktijk had toegepast en er dus geen patentbescherming meer mogelijk was in Zwitserland. Enigszins cynisch omdat het internationaal gebruikte logo van de Firma Roskopf uitdrukkelijk het woord âPatentâ vermeldt.
Ed. Kummer begon reeds op zijn 15e jaar met een opleiding tot horlogemaker in het Franse Charquemont, later werkte hij in Reconvillier en Grenchen. In 1888, Eduard was toen 43 jaar oud, werd door hem na de mislukte samenwerking met de ebauche fabriek âObrecht &Cieâ de manufactuur Eduard Kummer Bettlach (EKB) opgericht.
Later werd dit de âEd. Kummer S.A. fabrique dâhorlogerie de Bettlachâ fabriek.
Met het Roskopf systeem van EKB naar EB en via ESA tot ETA en de huidige Swatch Group.
In 1926 werd een samenwerkingsverband van Zwitserse uurwerkfabrikanten âEbauches SAâ, ook bekend als ESA, opgericht. Beroemde namen als A. Schild, Landeron, Felsa, Unitas, Cortebert, Valjoux en vele anderen behoorden tot deze groep.
De bedoeling was om in de merken chaos van de Zwitserse horloge- en uurwerken industrie een betere taak- en brancheverdeling te creĂ«ren. Er waren inmiddels zoveel concurrerende bedrijven, dat de markt dreigde in te storten. De prijzen gingen omlaag, bedrijven gingen failliet en de reputatie van de Zwitserse horlogeproducten in het buitenland daalde tot die van âJunk watchesâ met een âSwiss Madeâ label.
Deze reorganisatie beoogde niet alleen in een herverdeling van taken binnen de aangesloten bedrijven, maar resulteerde in 1934 ook in een wat wonderlijke federale Zwitserse wetgeving waarin de diverse bedrijven als het ware gedwongen werden om alleen datgene te produceren waar ze in gespecialiseerd waren. Nieuwe ontwikkelingen mochten pas op de markt worden gebracht als daar van overheidswege toestemming voor was gegeven.
De afzonderlijke bedrijven bleven deels zelfstandig maar de gedwongen taakverdeling en productie specialisatie legde de groei en ontwikkeling van elk apart bedrijf wel aan banden. Zo werd Ebauches Bettlach met de productie van uitsluitend penanker horloges gefocust op de budget markt, FHF ging de grote hoeveelheden voor de middenklasse produceren, Valjoux, Venus en Landeron gingen zich richten op de meer gecompliceerde chronograaf uurwerken en Felsa, ETA en A. Schild gingen zich bezig houden met de productie van automaten.
Eduard Kummerâs bedrijf ontkwam niet aan deze ontwikkeling en werd, tevens als gevolg van de crisistijd in het begin van de jaren â30, eerst overgenomen door het ASUAG concern en daarna in 1940 als âEbauches Bettlach SAâ (EB) opgenomen in het grote Ebauches SA samenwerkingsverband.
In 1980 werden vele van de âebaucheâ merken samengevoegd in het bekende merk ETA, dat op zijn beurt tegenwoordig weer deel uitmaakt van de Swatch Group.
Ed. Kummers Ebauches Betlach SA hield, als onderdeel van Ebauches SA in 1980 op te bestaan.
Binnen Ebauches SA waren zij de enige firma die nog Roskopf type uurwerken produceerden.
Het bedrijf dat Kummer oprichtte heeft in diverse stadia van zijn bestaan tot aan het einde van de jaren â70 van de vorige eeuw, dus bijna 100 jaar lang enorme hoeveelheden penanker uurwerken en ook complete horloges geproduceerd onder een ongelofelijk aantal verschillende merknamen met vele modellen en variaties. Die grote aantallen merken en modelvariaties waren des te meer bijzonder omdat ze in ieder geval vanaf de jaren â50 vrijwel allemaal gebouwd zijn op basis van slechts 6 verschillende op het Roskopf systeem gebaseerde kaliber ontwerpen. Een van de bekendste daarvan is het EB 8800 kaliber familie. Wie de moeite wil nemen om de beschrijvingen van de diverse EB kalibers verder te bestuderen kan die vinden in de database van Dr. Ranfft. Je vind hier weliswaar ruim 160 EB typenummers vermeld, maar velen daarvan zijn ofwel vrijwel identiek, ofwel varianten, zoals wel of geen seconden wijzer of datum functie.
In 1967 produceerde de Bettlach fabriek meer dan 7 millioen (!) uurwerken per jaar. Er waren in totaal 22 modelvarianten, van 1 tot 17 steens (jewels). De meeste modellen hadden onderling uitwisselbare onderdelen.
Van de Ebauches Bettlach stal: Een Ardua met een EB8805 kaliber
Om een indruk te krijgen van het grote aantal merken dat onder de vleugels van Ebauches Bettlach SA was geregistreerd hieronder een lijstje met wat van die merknamen:
âAtlantic SA.â, âFabrique dÂŽEbauches de Bettlachâ, âManufacture dÂŽHorolgerie de Bettlachâ, âAriston Watch Co.â, âAtlantis Watch Co.â, âAristo Import Co., New Yorkâ, âAccurate Leverâ, âAlacrisâ, âAlpariâ, âAtlanticâ, âAmicitiaâ, âArduaâ, âAristaâ, âAristexâ, âAristoâ, âAristonâ, âAristoniaâ, âArtiflexâ, âAthleticâ, âAtlantic Ripâ, âArteluxâ, âAtlantic-Watchâ, âAtlantisâ, âAtleticâ, âBiemsonsâ, Bombay Mail Regulator", âBostoniaâ, âButterflyâ, âCummersaâ, âCummer Timesâ, âEKBâ, âEximiaâ, âFabulosaâ, âFlambeauâ, âFriendlyâ, âGothamâ, âIntegraâ, âInventicâ, âInventionâ, âKummersaâ, âLaudataâ, âMailguardsâ, âMiracleâ, âNew Cylâ, âNew Friendâ, âNEWCOâ, âOKOâ, âOpusâ, âRight Ahead Leverâ, âSea-Hunterâ, âThe Policemanâ, âTimelyâ, âTimeroyâ, âTimesâ, âTimestarâ, âVivaxâ, âWorldmasterâ, âWorlstimeâ.
Voor wie de volledige registratie data nog eens wil terug zien is er dit grote overzicht van Mikrolisk:
Klik hier: De merken van Ed. Kummer â Ebauches Bettlach SA
EĂ©n van de al vroeg in de geschiedenis van EB op de markt gebrachte merken is Inventic.
Hier een exemplaar uit mijn eigen collectie. Let op de prachtig gaaf bewaard gebleven wijzerplaat.
Ook andere merken buiten de eigen stal van Bettlach gebruikten EB kalibers:
Hierboven de voor de Engelse markt ontworpen âServices met een EB 8021N kaliber.
Andere penanker producenten
Van de merken die Ebauches Bettlach SA van Ed. Kummer, voerde zijn er veel in vergetelheid geraakt. Echter, naast de fabrieken van E. Kummer waren er nog een aantal andere fabrikanten die ook enige faam hadden op het gebied van penanker ebauche uurwerken.
De firma Brac SA mag hier daarom niet onvermeld blijven. Ook dit bedrijf voerde een groot aantal horlogemerken en leverde daarnaast ebauches aan vele andere producenten.
Brac is later opgegaan in de heden nog steeds zeer bekende Zwitserse uurwerk fabrikant Ronda , nu vooral bekend door zeer met de Japanse quartz uurwerken concurrerende quartz kalibers van hoge kwaliteit. Je vind ze o.a. terug in de bekende Swiss Railway Watches van Mondaine.
Meer over Ronda vind je hier: Swiss watchmaking history | Ronda
Ook de talloze merken van Brac staan keurig gedocumenteerd in een lijstje bij Mikrolisk.
Hierboven een âExpertâ, een van de talloze merken uit de Brac stal met een Brac 39 Kaliber uurwerkje.
De kast is gemaakt met de voor dit soort goedkope horloges bekende constructie van het âschoenpoetsdoosjeâ: Bovenkant met de lugs en het glas, de onderkant is een doosje waar het uurwerk met de wijzerplaat los in geklemd wordt. Beide helften op elkaar en âklikâ het is een compleet horloge. Vocht- of stof dicht? Nou nee! Des te meer bijzonder is dan ook hier, net als bij het eerder getoonde Inventic horloge, de nog volkomen gave wijzerplaat.
Ook de Firma Baumgartner heeft , gezien het redelijk grote aantal penanker kalibers dat o.a. in de site van Dr. Ranfft staat gedocumenteerd, een redelijk groot aandeel gehad in de productie van penanker ebauches en complete horloges in de periode tot ca. 1970. Vreemd genoeg is er, althans bij mijn eenvoudige zoektocht in Google om dit artikel te schrijven, niet veel meer tevoorschijn gekomen dan een enkele oude advertentie en een lijst van merken in de onvolprezen Mikrolisk data base waar de registraties van de merknamen die Baumgartner voerde zijn vastgelegd.
Oris, een buitenbeentje in de penankerwereld.
Een beetje vreemde eend in de bijt, of een Zwarte Zwaan, of een âLone Wolfâ is de firma Oris.
Al in 1904 wordt door Paul Cattin en Georges Christian in de Zwitserse stad Hölstein in het kanton Baselland de Oris fabriek opgericht. Zij kopen de dan recentelijk gesloten Löhner & Co. horlogefabriek. Het bedrijf groeit snel. In 1911 zijn zij de grootste werkgever van Hölstein en in 1929 heeft het bedrijf fabrieken in in Hölstein (1904), Holderbank (1906), Como (1908), Courgenay (1916), Herbetswil (1925) and Ziefen (1925).
De fabriek begint in die tijd, naast de productie van horloge onderdelen met het maken van complete horloges. Na het overlijden van oprichter Georges Christian neemt zijn Zwager Oscar Herzog in 1928 de leiding van het bedrijf over en zal dat tot 1971 als CEO blijven doen.
1938 De eerste in house vervaardigde Oris escapements.
Oscar Herzog heeft de ambitie om de kwaliteit van de penanker aangedreven horloges te verbeteren, maar stuit daarbij op beperkingen, opgelegd door de Zwitserse wetgeving uit 1934, het zogenaamde âHorloge Statuutâ dat bepaalt dat teneinde de industrie te reguleren individuele horloge bedrijven geen nieuwe technologie mogen introduceren zonder toestemming van de autoriteiten. Dit veroorzaakt de bizarre situatie dat Oris penanker aangedreven horloges moest blijven produceren in plaats van de gewenste horloges met een gesteend Zwitsers anker (Swiss lever) escapement. Dat zorgt er wel voor dat de door Oris in eigen huis ontwikkelde en geproduceerde penanker uurwerken worden doorontwikkeld tot 17 steens van een hoge kwaliteit, vergelijkbaar met de âduurdere- met gesteende Swiss lever escapements uitgeruste horloges van andere fabrikanten zoals bijv. die van Lanco en Tissot.
Gedurende de Tweede Wereld Oorlog gaan de zaken buiten Zwitserland slecht. Oris produceert nog maar zoân 200.000 horloges per jaar. Men schakelt om te overleven over op het produceren van wekkers. In 1949 wordt de succesvolle Oris wekker met 8 dagen gangreserve geĂŻntroduceerd.
In 1956 wordt er door directeur Oscar Herzog een jonge jurist, Rolf Portmann, aangesteld om de âWatch Statuteâ, het beruchte verbod om ander soortige horloges dan penankers te maken, opgeheven te krijgen. Na 10 jaar juridische strijd wordt de wet aangepast en kan Oris in 1966 eindelijk horloges gaan produceren in een hoger marktsegment. In 1971 wordt het Watch Statute geheel opgeheven.
Aan het einde van de jaren â60 zijn het gouden jaren voor Oris. Het bedrijf heeft 800 mensen in dienst in een groot complex van fabrieken in Hölstein en men produceert 1,2 miljoen horloges en klokken per jaar. Oris is dan de op 10 na grootste zelfstandige horlogeproducent ter wereld. Gezien de kwaliteit van de huidige modellen en hun marktpositie in de horlogewereld van heden ten dage, is het nog steeds onafhankelijke Oris er behoorlijk in geslaagd de crises van de oorlog, de beperkingen van de rigide Zwitserse wetgeving en de concurrentiecrisis met de Japanse Quartz horloge industrie te boven te komen.
Voorts is Oris daarmee als vrijwel enige fabrikant die zijn oorsprong heeft in de polshorloge industrie van het begin van de 20ste eeuw nog overgebleven en nog steeds een gekend en gerenommeerd merk in de hedendaagse horlogerie.
Klein model (boys watch) Oris penanker horloge met het in house ontworpen en vervaardigde 7 steens 712 kaliber uit 1975.
Alle andere merken die hierboven ter sprake zijn gekomen zijn inmiddels van de markt verdwenen en vrijwel vergeten. Alleen verzamelaars en liefhebbers van vintage horloges weten nog van het bestaan van Roskopf, Kummer, Brac, Baumgartner en de vele merken die onder de vlag van deze fabrikanten ooit het licht hebben gezien en, veel belangrijker, voor miljoenen mensen dagelijks de juiste tijd hebben aangegeven.
Niet Zwitserse merken
Ook buiten Zwitserland zijn er heel veel penanker horloges gemaakt. Ik ga mij hier beperken tot slechts een klein aantal namen. Sommige van die merken bestaan nog steeds, anderen zijn van het mondiale horlogetoneel verdwenen of na vele jaren stilte via een herstart of aankoop van de fabrieksnaam door een nieuwe, niet zelden Chinese ondernemer, weer in het veld teruggekomen.
Uit Duitsland kennen we Junghans, Kienzle en vooral het âVolks Eigene Betriebâ VEB Ruhla. De laatste als voortzetting van de vooroorlogse fabriek Thiel uit het plaatsje Ruhla in (voormalig) Oost-Duitsland.
Thiel - Ruhla 1951
Ik noem ook nog twee beroemde Amerikaans-Engelse merken: als eerste: Timex, de spotgoedkope horloges uit de jaren â60 en â70 met de blikken uurwerkjes. Als ze stuk gingen gooide je ze weg en kocht je een nieuwe. Ten tweede Ingersoll, dat beroemd werd door in de beginjaren van de vorige eeuw voor de Amerikaanse arbeider zakhorloges op de markt te brengen voor de prijs van 1 (Ă©Ă©n) dollar.
1905 The Ingersoll Dollar Watch
Sommige van die merken bestaan nog steeds. Junghans heeft met zijn âMax Billâ horloges een bijna high end status bereikt. Timex heeft een comeback gemaakt met mooi ontworpen sportieve quartz horoges. Het merk Ingersoll is voor zover ik dat weet overgenomen door een Chinese producent en concurreert tegenwoordig mee in het enorme aanbod van horloges uit het verre oosten.
Veel meer ga ik er hier niet over zeggen. Het zijn merken die ook een vermeldenswaardige geschiedenis hebben die het schrijven en publiceren van een eigen verhaal waard zijn.
Dat ga ik dan misschien later nog wel eens doen.
De toeleveringsbedrijven
Het verhaal zou niet compleet zijn zonder iets te vermelden over de toeleveringsbedrijven in de Zwitserse horlogeindustrie.
Naast een enorme wildgroei aan âebaucheâ fabrikanten waren er ook nog talloze bedrijven en fabriekjes die zich toelegden op het produceren van uitsluitend onderdelen, zoals tandwielen, asjes, lager steentjes, kasten en noem maar op. Hoe die toeleveringsbedrijven, met name in de crisisjaren, de reorganisatie en sanering van de Zwitserse horloge industrie hebben overleefd heb ik in de documentatie die ik voor dit artikel heb kunnen raadplegen niet goed teruggevonden. Maar dat ook die sector van de industrie zeer levendig was moge blijken uit enkele van de hieronder afgebeelde advertenties uit 1952 voor horlogeonderdelen.
Het einde van een tijdperk. âDas war einmal!â
Mede omdat in onze tijd penanker uurwerken als van een lage kwaliteit worden beschouwd en ze al sinds de jaren â80 vrijwel niet meer worden gemaakt vind je ze, ook in de vintage en horloge- verzamelaars wereld niet veel meer terug. Toch hebben die vaak luidruchtig tikkende en simpel gebouwde âblikkenâ uurwerkjes hun charme. De vaak prachtig ontworpen wijzerplaten en grote variatie aan merken hebben voor mij altijd een speciale aantrekkingskracht gehad. Als je deze oudjes nog wel eens tegenkomt op marktjes of beurzen zijn ze vaak verwaarloosd en defect, maar soms tref je nog verbazingwekkend gave of herstelbare exemplaren aan die met enige âtender loving careâ, wat poetswerk en een nieuw glaasje er weer mooi uitzien en niet zelden ook nog eens blijken te lopen als een kieviet. En dat na soms wel 70 of 80 jaar!
Ik heb in de loop der jaren dat ik horloges verzamel een kleine (deel) collectie van die âsimpeleâ tikkertjes opgebouwd. Hieronder een foto van een aantal van die door sommigen als waardeloos beschouwde polsklokjes. Voor mij zijn ze niet waardeloos. Ik geniet van hun eigen karaktervolle schoonheid en koester ze als een waardevol teken in de tijd.
Alleen al om die reden verdienen die oude horloges en hun makers het niet om in het vergeetboek te verdwijnen. Daarom verzamel ik die oudjes en schrijf ik er over. Ik hoop dat jullie, de gebruikers op dit Horloge Forum, er net zo veel plezier aan beleven om deze bijdrage te lezen en te bekijken als ik heb gehad om het bij elkaar te zoeken en op te schrijven.
Beste horlogevrienden, het was weer een heel verhaal, mijn dank voor de aandacht.
Lex
)
